به مناسبت روز فناوری و نوآوری ایران‌ساخت
در طول تاریخ، فناوری و نوآوری تأثیر عمیقی بر پیشرفت تمدن‌های بشری و رشد اقتصادی و البته فرهنگی داشته است. مطالعات و بررسی تاریخ ایران نشان می‌دهد همواره علم، فناوری و نوآوری علاوه بر سایر مؤلفه‌ها در سرنوشت ایران تأثیرگذار بوده است. امروز در جهانی زندگی می‌کنیم که با سدههای قبل بسیار متفاوت است. زندگی روستایی و ساده در گذشته، جای خود را به دنیای پیچیده و مدرن داده و اگر در گذشته به ساده‌ترین و طبیعی‌ترین شکل زندگی می‌کردیم، امروزه در دنیایی مملو از ساخته‌های بشر، به واسطه توسعه فناوری و نوآوری، زندگی می‌کنیم. در این مقاله و به بهانه روز فناوری و نوآوری به مرور و بررسی روند آن در ایران می‌پردازیم تا با ورود، شکل‌گیری و توسعه فناوری در کشورمان بیشتر آشنا شویم.
روندهای حکم‌رانی علم و فناوری؛ نسل جدید سیاست‌های علم، فناوری و نوآوری
در سال ۱۳۸۹، سیاست‌های علم، فناوری و نوآوری (STI) [1] در ایران وارد مرحله جدیدی شدند. تا این زمان، تمرکز بر توسعه آموزش عالی و افزایش تعداد مقالات علمی (۱۳۶۹ تا ۱۳۷۹)، و سپس حمایت از فناوری‌های نوظهور (۱۳۷۹ تا ۱۳۸۹) بود. نتیجه اصلی نسل اول سیاست‌های STI، افزایش بهره‌وری علمی به‌ویژه در فناوری‌های نوظهور بود که به همراه آن، اولین پارک‌های علم و فناوری نیز ایجاد شدند.
تشکیل ستاد ویژه توسعه فناوری نانو [2] در سال ۱۳۸۱ نقطه عطفی در این دوره بود. همچنین در این سال‌ها، قانون تسهیل رقابت و منع انحصار [3] در سال ۱۳۸۸ به تصویب رسید و به دنبال آن، شورای رقابت [4] در سال ۱۳۸۹ تأسیس شد تا به عنوان پایه اصلی اجرای این قانون در بازار عمل کند.
نسل دوم سیاست‌های علم، فناوری و نوآوری (STI) از سال ۱۳۸۹ آغاز شد، زمانی که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و اقتصاد دانش‌بنیان، لایحه‌ای تهیه کرد که نهایتا توسط مجلس به قانون حمایت از مؤسسات و شرکت‌های دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری و اختراعات (۱۳۹۰) تبدیل شد. این تمرکز صریح بر اقتصاد دانش‌بنیان برای اولین بار در ایران رخ داد.
صندوق نوآوری و شکوفایی ایران [5] (INIF) تجلی عملی این قانون بود. در ابتدا هدف، حمایت از شرکت‌های نوپای دانشگاهی بود، اما این حمایت به تدریج گسترش یافت و شرکت‌های نوپای فناوری‌محور و برخی شرکت‌های بزرگ واجد شرایط مانند سیناژن و پرسیس‌ژن که به‌صورت خصوصی اداره می‌شوند را نیز شامل شد.
نسل سوم سیاست‌های علم، فناوری و نوآوری از سال ۱۳۹۴ آغاز شد، زمانی که مجلس از طریق قانون رفع موانع تولید رقابتی و ارتقای نظام مالی، محرکی دیگر برای کارآفرینی و نوآوری فراهم کرد. این قانون منجر به ایجاد اولین مراکز نوآوری و شتاب‌دهنده‌ها در سال ۱۳۹۴ شد.
در نسل سوم سیاست‌های علم، فناوری و نوآوری، معاونت علم، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان از رویکرد سیستم نوآوری ملی، که در آن بازیگران دولتی نقاط کانونی نوآوری بودند، به سمت توسعه رویکرد اکوسیستم نوآوری انتقال یافته است. در این رویکرد جدید، مراکز شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌های فناوری مورد حمایت قرار می‌گیرند و ظرفیت نوآوری آن‌ها به نیازهای ملی و صنعتی مرتبط می‌شود.
تصویر ۱ – علم، فناوری و نوآوری در ایران در یک نگاه
جایگاه ایران در «نقشه نوآوری» جهانی [6]
در ایران، اکوسیستم نوآوری به عنوان یکی از اجزای اصلی اقتصاد دیجیتال در سال‌های اخیر شناخته می‌شود. بررسی شاخص‌ها و رتبه‌بندی‌های جهانی ایران در زمینه دیجیتال و نوآوری نشان‌دهنده بهبودهای بسیار امیدبخشی در این حوزه است.
شاخص آمادگی شبکه جهانی [7] (NRI)
ایران در تلاش است تا در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) [8] هم‌گام با جهان پیش رود. امروزه، ۹۸.۵٪ از روستاییان و ۱۰۰٪ از ایرانیان شهرنشین به اینترنت دسترسی دارند. تا ژوئن ۲۰۲۲ (خرداد ۱۴۰۱)، نرخ نفوذ اینترنت پهن‌باند سیار (MBB) [9] و پهن‌باند ثابت (FBB) [10] در ایران به ترتیب به ۱۱۶٪ و ۱۳٪ رسیده است. طبق آمار استاتیستا، پیش‌بینی می‌شود که ضریب نفوذ اینترنت در ایران در سال ۲۰۲۴ (۱۴۰۳) به ۹۴.۴۵٪ برسد.
تصویر ۲ – ضریب نفوذ اینترنت در ایران
Source: Statista Market Insights, International Telecommunication Union (ITU)
شاخص نوآوری جهانی [11] (GII)
شاخص نوآوری جهانی ۲۰۲۲ (۱۴۰۱) به بررسی ۱۳۲ اقتصاد جهانی از نظر قدرت نوآوری آن‌ها می‌پردازد. بر اساس ۸۰ معیار منتخب، طیف وسیعی از حوزه‌های موضوعی مختلف در کشورهای مورد نظر بررسی می‌شود تا بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، رتبه‌بندی ایجاد گردد.
ایران در شاخص نوآوری جهانی ۲۰۲۳ (۱۴۰۲) بین ۱۳۲ اقتصاد بررسی شده در رتبه ۶۲ قرار دارد. ایران در میان ۳۷ اقتصاد گروه کشورهای با درآمد متوسط پایین، رتبه ۶ و در میان ۱۰ اقتصاد منطقه آسیای مرکزی و جنوبی رتبه ۲ را کسب کرده است.
اقتصاد دیجیتال ایران
ایران پیشرفت‌های قابل توجهی در فراهم کردن فرصت‌ها برای حمایت از رشد اقتصاد دیجیتال و اکوسیستم نوآوری در کشور داشته است. حرکت به سوی دیجیتالی‌سازی و توسعه اقتصاد دیجیتال از برنامه سوم توسعه در دستور کار دولت قرار گرفته است. اقدامات حمایتی دولت منجر به افزایش واضح تعداد مؤسسات و شرکت‌هایی شده است که در اکوسیستم نوآوری فعالیت می‌کنند و همچنین رشد قابل توجهی در تعداد نهادهای فعال در حوزه تأمین مالی و حمایت به وجود آورده است.
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان لایه اصلی اقتصاد دیجیتال، پیشرفت قابل قبولی در سال‌های اخیر داشته است. سهم اقتصاد دیجیتال در تولید ناخالص داخلی ایران در حال حاضر حدود ۷ درصد است که فاصله زیادی با میانگین آن در اقتصاد جهانی دارد. بر اساس اعلام وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، قرار است سهم اقتصاد دیجیتال در تولید ناخالص داخلی تا پایان برنامه هفتم توسعه به ۱۵ درصد برسد.
دولت دیجیتال
ایران با گسترش خدمات دولت الکترونیک به منظور بهبود کارایی، دسترسی، شفافیت و پاسخ‌گویی در بخش دولتی، پیشرفت‌های قابل توجهی داشته است. دولت ایران ۲۰۱ خدمت عمومی و ۷۳۴ خدمت خاص به صورت الکترونیکی از جمله در زمینه‌های قضایی، کشاورزی، آموزش، بهداشت و فرهنگ ارائه می‌دهد.
شاخص توسعه دولت الکترونیک سازمان ملل متحد (EGDI) [12] توسعه دولت الکترونیک را در سطح ملی ارزیابی می‌کند. این شاخص یک شاخص ترکیبی است که بر اساس میانگین وزنی سه شاخص نرمال‌سازی شده شامل شاخص زیرساخت‌های مخابراتی (TII) [13]، شاخص سرمایه انسانی (HCI) [14] و شاخص خدمات آنلاین (OSI) [15] محاسبه می‌شود. در گزارش نظرسنجی دولت الکترونیک سازمان ملل در سال ۲۰۲۲ (۱۴۰۱)، ایران در میان ۱۹۳ کشور رتبه ۹۱ را کسب کرد و در گروه «EGDI بالا» قرار گرفت.
تصویر ۳ – عملکرد ایران در شاخص توسعه دولت الکترونیک ۲۰۲۲ و مقایسه با کشورهای همسایه
Source: UN E-Government Knowledgebase (https://publicadministration.un.org/egovkb/en-us/Data/Country-Information/id/79-Iran-Islamic-Republic-of)
تجارت الکترونیک
تجارت الکترونیک، به عنوان یکی از اجزای اصلی اقتصاد دیجیتال، نقش قابل توجهی در توسعه اقتصادی کشورها ایفا می‌کند. بر اساس برآوردهای کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد (UNCTAD)[16]، سهم فروش‌های خرده‌فروشی آنلاین از کل فروش‌های خرده‌فروشی جهانی در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) از ۱۶٪ به ۱۹٪ افزایش یافت، در حالی که این افزایش در سال‌های بین ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹ (۱۳۹۷ تا ۱۳۹۸) تنها ۲٪ بوده است.
به دلیل شیوع کووید-۱۹، جهان شاهد افزایش تقاضا برای سفارش کالاهای آنلاین بود: در حالی که فروش کل خرده‌فروشی در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) یک درصد کاهش یافت، خرده‌فروشی آنلاین با ۲۲ درصد رشد مواجه شد. ایران از نظر عملکرد تجارت الکترونیک B2C در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) در رتبه ۴۴ از میان ۱۵۲ کشور جهان قرار گرفت که نشان‌دهنده پتانسیل قابل توجهی برای توسعه تجارت الکترونیک است.
ایران نیز در سال‌های اخیر روند رو به رشدی در زمینه تجارت الکترونیک تجربه کرده است. به گزارش UNCTAD در سال ۲۰۱۹ (۱۳۹۸)، رتبه ایران در زمینه تجارت الکترونیک ۴۲ از میان ۱۵۲ کشور بوده که نسبت به سال‌های قبل، ۷ پله بهبود یافته است. علاوه بر این، نسبت اسمی معاملات تجارت الکترونیک به تولید ناخالص داخلی (بدون نفت) در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) به ۳۶ درصد رسید که نسبت به سال قبل ۲۰۵ درصد افزایش داشته است. تعداد مجوزهای جدید صادر شده برای کسب‌وکارهای آنلاین هم سه برابر شده که نشان‌دهنده این است که بسیاری از ایرانیان روش‌های خرید خود را به خرید آنلاین تغییر داده‌اند و کسب‌وکارهای سنتی و آفلاین تلاش کرده‌اند به فروش آنلاین روی آورند. شایان ذکر است که ارزش اسمی معاملات تجارت الکترونیک به ۱۲۳۷ هزار میلیارد تومان رسیده که نسبت به سال قبل ۱۳ درصد رشد داشته است.
اکوسیستم استارتاپی ایران
شرکت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران همچنان در زمینه‌های نرم‌افزار، سخت‌افزار، پلتفرم‌های دیجیتال، خدمات شبکه، برنامه‌های کاربردی اینترنت همراه، هوش مصنوعی و غیره نوآوری می‌کنند. برخی از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط (SMEs) به تولیدات دیجیتال بومی پرداخته‌اند؛ به عنوان مثال، اسکای‌روم در آموزش آنلاین، دیجی‌کالا در تجارت الکترونیک، کافه بازار در فروشگاه اپلیکیشن‌های موبایل و ده‌ها شرکت در حوزه‌های سلامت دیجیتال، فناوری مالی، فناوری‌های بیمه‌گری هوشمند و شهر هوشمند. با این حال، بیشتر شرکت‌های نوآور در حوزه ICT، استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای کوچک و متوسط هستند. نموداری که در ادامه ارائه شده، نمای جامعی از حوزه‌های مختلف فعالیت در اکوسیستم استارتاپی ایران را نمایش می‌دهد. مهم است که تأکید شود این دسته‌بندی تنها به منظور نمایش زمینه‌های متنوع فعالیت اکوسیستم استارتاپی ایران انجام شده و تفکیک جزیی در این زمینه صورت نگرفته است.
تصویر ۴ – چشم‌انداز دیجیتال ایران
اکوسیستم دیجیتال شامل سیاست‌ها و راهبردها، زیرساخت‌ها، فناوری‌ها، برنامه‌های کاربردی و مالی است. چگونگی ساخت و عملکرد این سیستم جنبه‌ای از پارادایم‌های نوظهور است که تعامل میان استفاده چندسطحی از ICT توسط ذینفعان مختلف را در نظر می‌گیرد. وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (MICT) نقش کلیدی در این اکوسیستم ایفا می‌کند.
در دهه گذشته، اکوسیستم استارتاپی ایران رشد چشمگیری داشته است که این رشد توسط عوامل متعددی از جمله جمعیت بزرگ جوانان تحصیل‌کرده، حمایت دولت از کارآفرینی و افزایش سرمایه‌گذاری در بخش فناوری هدایت شده است. تعداد استارتاپ‌ها در ایران به سرعت رشد کرده و بر راه‌حل‌های محلی برای مشکلاتی مانند حمل و نقل، تجارت الکترونیک و بهداشت و درمان تمرکز دارند. این اکوسیستم همچنین شاهد ظهور چندین شتاب‌دهنده استارتاپ، شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر و فضاهای کار اشتراکی برای حمایت از رشد استارتاپ‌ها بوده است.
آمار علم، فناوری و نوآوری
طبق سند چشم‌انداز ۲۰ ساله، مهم‌ترین اهداف در حوزه‌های علم و فناوری شامل موارد زیر است:
- دستیابی به جایگاه اول در علم و فناوری در منطقه از نظر تحقق اقتصاد دانش‌بنیان با تأکید بر جنبش‌های نرم‌افزاری و تولیدات علمی
- کسب دانش پیشرفته و ظرفیت علمی و فناوری (S&T) [17].
تعداد دانشجویان آموزش عالی بر اساس مقطع تحصیلی
به طور کلی، ۹۰۲,۷۰۴,۲ دانشجو در سال‌های ۱۴۰۱-۱۴۰۲ در دانشگاه‌های ایران تحصیل می‌کردند که از این تعداد ۵۰.۵٪ زن بودند. این امر نشان‌دهنده تعادل جنسیتی بهتری در ایران نسبت به سایر کشورهای قابل مقایسه در منطقه است. شکل زیر روند توزیع را در مقاطع تحصیلی مختلف نشان می‌دهد.
تصویر ۵ – دانشجویان آموزش عالی بر اساس مقطع تحصیلی (۱۴۰۱-۱۴۰۲) – توجه: تعداد دانشجوان دانشگاه آزاد اسلامی در این آمار لحاظ نشده است.
Source: Institute of Research and Planning in Higher Education
شرکت‌های دانش‌بنیان
پس از تصویب قانون حمایت از مؤسسات/شرکت‌های دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات در سال ۱۳۸۹ و اجرای آن در سال ۱۳۹۲، مکانیزم‌های حمایتی مختلفی برای شرکت‌های دانش‌بنیان توسعه یافت. ایران شاهد رشد چشمگیری در تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان بوده است. در طول یازده سال، تعداد این شرکت‌ها از ۵۵ شرکت در سال ۱۳۹۲ به ۱۰۰۴۰ شرکت تا آذر ۱۴۰۳ افزایش یافته است.
تصویر 6 – تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان به تفکیک نوع مجوز
Source: https://pub.daneshbonyan.ir/dashboard, updated: November, 25, 2024
مراکز نوآوری و شتاب‌دهنده‌ها
مراکز نوآوری به شرکت‌ها، سازمان‌ها یا گروه‌هایی اطلاق می‌شود که رشد ایده‌های فردی، گروهی یا سازمانی را تسهیل می‌کنند. نخستین مرکز نوآوری در ایران در سال ۱۳۹۴ تأسیس شد. تا دی‌ماه ۱۴۰۲، تعداد کل مراکز نوآوری و شتاب‌دهنده‌های همکار با این مراکز در ایران به ترتیب ۴۱۹ و ۱۵۹ برآورد می‌شود.
تصویر 7 – نقشه مراکز نوآوری در ایران
Source: https://isti.ir
شرکت‌های خلاق
در ایران، نوع دیگری از شرکت‌ها با نام «شرکت خلاق» در سال ۱۳۹۶ به طور رسمی ایجاد شد. فعالیت اصلی شرکت‌های خلاق در حوزه هنر، صنایع خلاق، فرهنگ و خدمات دیجیتال است. شرکت‌های خلاق با استفاده از خلاقیت، نوآوری و مدل‌های کسب‌وکار جدید، محصولات و خدمات نوینی ارائه می‌دهند. با این حال، رشد و توسعه محصولات و خدمات آن‌ها بر پایه فناوری پیشرفته نیست. تا دی‌ماه ۱۴۰۲، تعداد کل شرکت‌های خلاق در ایران به ۱,۹۱۴ رسیده است.
خانه‌های خلاق و نوآوری
خانه‌های خلاق و نوآوری به عنوان پلتفرم اصلی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان، مسئول تحقق اکوسیستم فناوری‌های فرهنگی و صنایع خلاق در کشور هستند. برای انجام این مسئولیت، این خانه‌ها وظیفه سیاست‌گذاری، تسهیل‌گری و حمایت از شکل‌گیری شرکت‌های خلاق را از طریق کمک به ایجاد زیرساخت‌ها، ارائه تسهیلات مالی، مشاوره، توانمندسازی و پشتیبانی معنوی در توسعه محصول و بازار فناوری‌های نرم و صنایع خلاق بر عهده دارند. برای حمایت از توسعه زیرساخت‌های شرکت‌های خلاق، حدود ۷۰ خانه خلاق و نوآوری در کشور تشکیل شده است که در آن‌ها خدمات شتاب‌دهی، مشاوره، منتورینگ، توسعه بازار و محصول و سرمایه‌گذاری از ایده تا محصول ارائه می‌شود. لازم به ذکر است که ۴۶ از ۷۰ خانه خلاق و نوآوری شامل خانه‌های دارای مجوز هستند و ۲۴ مورد از آن‌ها در حال دریافت مجوز در کشور هستند.
خانه نوآوری و فناوری ایران
خانه نوآوری و فناوری ایران (IHIT) [18] با هدف تقویت زیرساخت‌های سخت‌افزاری، تجاری‌سازی و صادرات فناوری‌های دانش‌بنیان تأسیس شده است. این مراکز به عنوان نمایشگاهی برای محصولات و دستاوردهای دانش‌بنیان عمل می‌کنند و فضاهای کاری اختصاصی و مشترک، اتاق‌های ملاقات B2B و خدمات نرم‌افزاری مانند انجام تحقیقات بازار، اخذ استانداردها و مجوزهای فروش و بازاریابی را ارائه می‌دهند. علاوه بر این، از توسعه بازار خارجی شرکت‌های دانش‌بنیان از طریق همکاری فعال با کارگزاران صادرات و شرکت‌های مدیریت صادرات (EMCs) پشتیبانی می‌کند. تعداد کل خانه‌های نوآوری و فناوری ایران تا دی‌ماه ۱۴۰۲ به ۸ مورد می‌رسد.
بازیکنان کلیدی علم و فناوری
سیستم علم و فناوری ایران با حضور مجموعه‌ای از بازیگران کلیدی که در سطوح مختلف فعالیت می‌کنند، مشخص می‌شود. در ادامه مروری مختصر از برخی نهادهای کلیدی خواهیم داشت.
بازیکنان کلیدی در اکوسیستم علم، فناوری و نوآوری ایران
- شکل‌دهی سیاست‌ها:
- شورای عالی انقلاب فرهنگی
- معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان
- اجرای سیاست‌ها:
- شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری
- سازمان‌های واسطه‌ای:
- وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
- وزارت امور اقتصادی و دارایی
- وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
- وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
- وزارت امور خارجه
- مرکز همکاری‌های پیشرفت و توسعه ایران
- سایر وزارتخانه‌ها (انرژی، نفت، جهاد کشاورزی، دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و غیره)
- نهادهای پژوهشی و فناوری:
- صندوق نوآوری و شکوفایی ایران
- صندوق توسعه ملی ایران
- بنیاد ملی نخبگان
- جهاد دانشگاهی
- بازیگران غیردولتی:
- شامل شرکت‌ها، مؤسسات و مراکز درگیر در تحقیق و فناوری، دانشگاه آزاد اسلامی، صندوق‌ها، انجمن‌های علمی، دانشگاه‌های غیرانتفاعی، دانشگاه پیام نور و غیره
سخن پایان
با پیروی از سیاست توسعه ملی با تأکید بر تحقق اقتصاد مبتنی بر دانش، ایران در مقایسه با سایر کشورهای نفت‌خیز منطقه، موفق شده است متنوع‌ترین اقتصاد را با کمترین وابستگی به درآمدهای نفت و گاز ایجاد کند. ایران در راستای سیستم ملی نوآوری به سوی اقتصادی مبتنی بر دانش و نوآوری به صورت پیوسته در حرکت است و تلاش دارد ظرفیت تولیدی خود را تقویت کند، به همکاری‌های بین‌المللی برای تبادل فناوری بپردازد و به‌طور فعال‌تری در فعالیت‌های نوآورانه برای رشد اقتصادی و توسعه پایدار شرکت کند.
[1] Science, Technology, and Innovation
[2] Nanotechnology Initiative Council
[3] Law on Facilitation of Competition and Prohibition of Monopoly
[4] Competition Council
[5] Iran National Innovation Fund
[6] Innovation Map
[7] Global Network Readiness Index
[8] Information and Communication Technology
[9] Mobile Broadband
[10] Fixed broadband
[11] Global Innovation Index
[12] The United Nations E-Government Development Index
[13] Telecommunications Infrastructure Index
[14] Human Capital Index
[15] Online Service Index
[16] UN Trade and Development
[17] Technology and Science
[18] Iran House of Innovation and Technology
